Valde mane una sabbatorum

Valde mane una sabbatorum

Estimado Francisco,

Estoy enseñando a mis alumnos lo referente al "valde mane una sabbatorum" (las santas mujeres y la Resurrecion de Cristo) y creeme que no puedo hallar una explicacion clara sobre ese punto, mientras mas lo quiero explicar me parece que mas lo complico. El problema en concreto que tengo es el siguiente: ¿"valde mane una sabbatorum" es nuestro sábado bien tarde (y así parece que las Santas mujeres no cumplen con el sabbath) o es nuestro domingo a la madrugada (y entonces por qué dice "sabbatorum")? Todo esto teniendo en cuenta que los judíos (por lo que leí) comienzan el día en la víspera (por ejemplo viernes a las 6 pm ya es sabbath para ellos y por lo mismo, sábado a las 6 pm ya es domingo).

Una vez resuelto el problema anterior, con mis alumnos queremos saber a qué hora y en que día (según NUESTRA manera de contar las horas y los días) las santas mujeres salieron hacia el sepulcro y llegaron a él. Espero que esto te haya sido de ayuda. Sí, ningún problema, podés mandarme textos en latín referente al tema y con esto ya me habrás ayudado muchísimo. Me parece que sí, que tiene algo que ver con esa aparente discrepancia entre San Marcos y San Mateo.

In Xto,

Padre F.

Estimado Padre F.,

Me parece que la solución más clara es que, según dice San Marcos, era tempranísimo (= valde mane) el primer día después del sabbath (= una sabbatorum), es decir, el domingo. Esto corresponde con San Lucas, quien dice que era muy de madrugada (= valde diluculo). El que San Juan diga que estaba todavía oscuro (= adhuc tenebrae essent) no es contradictorio, pues cuando es muy temprano en la madrugada, todavía esta oscuro.

No soy exegeta y por lo tanto no tengo la habilidad de resolver todos los matices de la cuestión. Pero veo que hay muchísimo escrito sobre el tema, especialmente por los Santos Padres. Por eso le doy los textos aquí abajo para que Ud. mismo los vea y pueda encontrar los detalles. En cuanto a textos patrísticos me limité a los que se encuentran en la Catena Aurea de Santo Tomás de Aquino, que es una antología excelente de las fuentes clásicas relevantes a la interpretación bíblica. También añadí dos textos de los comentarios bíblicos del mismo Santo y varios más del comentario del Padre Haydock, que es uno de los más populares en el mundo tradicionalista anglosajón.

-Francisco.

PD. Si le interesa tener una fuente moderna además del P. Haydock, avíseme y buscaré también en el famoso comentario de Cornelius a Lapide, que es uno de los mejores que ha producido la Iglesia en toda su historia--y lo tengo disponible en archivos PDF.


I. Catena Aurea sobre Mt. 28:1:

Augustinus, De Consensu Evangelistarum.: De hora vero qua mulieres venerunt ad monumentum, non contemnenda exoritur quaestio. Cum enim Matthaeus hic dicat vespere autem sabbati quae lucescit in prima sabbati: quid est quod dicit Marcus: et valde mane una sabbatorum venit Maria Magdalene et altera Maria videre sepulcrum? Aperte quippe prima noctis, quod est vespere, ipsam noctem voluit significare Matthaeus, cuius noctis fine venerunt ad monumentum; ergo quoniam sabbato impediebantur ut non ante facerent, ab eo tempore nominavit noctem ex quo eis licere coepit ut facerent quodcumque vellent tempore eiusdem noctis. Sic itaque dictum est vespere sabbati, ac si diceretur, nocte sabbati, idest nocte quae sequitur diem sabbati: quod ipsa verba eius satis indicant; sic enim ait quae lucescit in prima sabbati: quod fieri non potest nisi tantummodo primam noctis particulam, idest solum initium noctis, intellexerimus dicto vespere significatum. Neque enim ipsum initium noctis lucescit in prima sabbati; sed ipsa nox quae in luce incipit terminari; et usitatus modus loquendi est divinae Scripturae a parte totum significare. Vespere ergo noctem significavit, cuius extremum est diluculum: diluculo enim venerunt ad monumentum.

Rabanus. Quod dictum est, quia sanctae mulieres vespere sabbati quae lucescit in prima sabbati, venerunt videre sepulcrum, ita intelligendum: quia vespere quidem venire coeperint; sed lucescente mane in prima sabbati ad sepulcrum pervenerunt; idest, vespere aromata paraverunt, quibus corpus domini ungere desiderabant, sed aromata vespere praeparata, mane ad sepulcrum detulerunt; quod Matthaeus quidem brevitatis causa obscurius posuit; sed Evangelistae alii quo ordine factum sit evidentius ostendunt. Sepulto namque sexta feria domino, reversae a monumento mulieres praeparaverunt aromata et unguenta, quamdiu operari licebat; et sabbato quidem siluerunt secundum legis mandatum, sicut Lucas aperte designat; cum autem transisset sabbatum, vesperaque adveniente, tempus operandi rediisset, prompte ad devotionem emerunt quae minus praeparaverant aromata, sicut Marcus commemorat: ut venientes ungerent Iesum; et valde mane veniunt ad monumentum.

Hieronymus: Vel aliter. Quod diversa tempora istarum mulierum in Evangeliis describuntur, non mendacii signum est, ut impii obiciunt, sed sedulae visitationis officia, dum crebro abeunt et redeunt, et non patiuntur a sepulcro domini diu abesse vel longius.

Remigius. Sciendum autem quia Matthaeus mystice loquens studuit nobis insinuare, illa sacratissima nox quantam dignitatem ex honore devictae mortis et dominicae resurrectionis accepit; ideo dixit vespere autem sabbati quae lucescit in prima sabbati. Cum consuetus ordo temporum habeat ut vesperae non lucescant in diem, sed potius obtenebrescant in noctem; ostenditur his verbis quod dominus totam hanc noctem luce suae resurrectionis festivam et coruscam reddidit.

Beda In Homelia in vigilia Paschae: Ab exordio etiam mundanae creationis usque huc ita temporum cursus distinguebatur, ut dies noctem praecederet: quia homo a luce Paradisi peccando lapsus, in huius saeculi tenebras aerumnasque decidit. Aptissime autem nunc dies sequitur noctem, quando per fidem resurrectionis a peccati tenebris et umbra mortis ad lucem vitae, Christo largiente, reducimur.


II. Catena Aurea sobre Mc. 16:1-2:

Glossa. Religiosae enim mulieres sepulto domino, cum licuit operari, idest usque ad solis occasum, unguenta paraverunt, ut Lucas dicit. Et quia prae angustia temporis non poterant explere, mox transacto sabbato, idest occidente sole, ut operandi licentia redit, festinaverunt emere aromata, sicut Marcus dicit hic, ut venientes mane ungerent corpus Iesu; neque vespere sabbati, praeoccupante iam noctis articulo, monumentum adire valuerunt; unde sequitur et valde mane una sabbatorum veniunt ad monumentum, orto iam sole.

Augustinus, De Consensu Evangelistarum.: Quod Lucas dicit: valde diluculo, et Ioannes: mane cum adhuc tenebrae essent, hoc intelligitur Marcus dicere valde mane oriente iam sole, idest cum caelum ab orientis parte albesceret, quod fit utique solis orientis vicinitate. Eius enim est ille fulgor, qui nomine aurorae appellari solet; ideo non repugnat ei qui ait: cum adhuc tenebrae essent. Die quippe surgente aliquae reliquiae tenebrarum tanto minus sunt quanto magis oritur lux; nec accipiendum est quod ait valde mane orto iam sole, tamquam sol ipse iam videretur super terram; sed de proximo adveniente in has partes sole, idest ortu suo iam caelum illuminare incipiente.

Hieronymus: Valde ergo mane dicit, quod alius Evangelista dicit diluculo. Diluculum autem est inter tenebras noctis et diei claritatem; in qua salus humani generis provenit, felici vicinitate in Ecclesia declaranda, more solis, qui proxima luce consurgens roseam praemittit auroram, ut gratiam praeclari splendoris praeparatis oculis possit intueri quando tempus dominicae resurrectionis illuxit, ut tunc laudes Christi tota caneret, secundum exemplum feminarum, Ecclesia, quando genus humanum exemplo suae resurrectionis animavit, quando vitam praestitit, et lumen credulitatis infudit.

Theophylactus. Dicit autem una sabbatorum, idest prima dierum hebdomadae: sabbata namque dies hebdomadae nuncupantur, una vero dicitur prima.

Beda. Vel prima sabbatorum prima dies est a die sabbatorum, idest requietionum, quae in sabbatis custodiebantur. Sequitur et dicebant ad invicem: quis revolvet nobis lapidem ab ostio monumenti?


III. Catena Aurea sobre Lc. 24:1:

Beda. Religiosae mulieres non solum in die parasceve, sed etiam sabbato transacto, idest sole occidente, mox ut operandi licentia remeavit, emerunt aromata, ut venientes ungerent corpus Iesu, sicut Marcus testatur; praeoccupante tamen iam noctis articulo, monumentum adire non valuerunt; et ideo dicitur una autem sabbati valde diluculo venerunt ad monumentum, portantes quae paraverant aromata. Una sabbati, sive prima sabbati, prima est a sabbato, quam diem dominicam propter domini resurrectionem mos Christianus appellat. Quod autem valde diluculo mulieres venere ad monumentum, magnus quaerendi et inveniendi dominum fervor caritatis ostenditur.

Ambrosius. Sed magna oritur hoc loco plerisque dubitatio: siquidem hic valde diluculo, Matthaeus vespere sabbati mulieres ad monumentum venisse dixerunt. Sed Evangelistas de diversis putes dixisse temporibus, ut personas alias mulierum, et alias conicias visiones. Quod autem scriptum est vespere sabbati, quae lucescit in prima sabbati, resurrexisse dominum, sic temperandum est: ut neque mane dominica, quae est prima post sabbatum, neque sabbato resurrectio facta credatur: nam quomodo triduum completur? Non ergo vesperascente die, sed vespere noctis resurrexit. Denique Graecus sero dixit. Sero autem horam significat in occasu diei, et rei cuiuslibet tarditatem; si dicas: sero mihi suggestum est. Est ergo et sero tempus noctis profundum: unde et mulieres ad monumentum accedendi habent facultatem, custodibus quiescentibus. Et ut scias nocte factum, mulieres aliae sciunt, aliae nesciunt: sciunt quae observant noctibus et diebus, nesciunt quae recesserunt. Nescit una Maria Magdalene, secundum Ioannem: nam eadem et ante scire et postea nescire non potuit. Ergo si plures Mariae, plures etiam fortasse Mariae Magdalenae; cum illud nomen personae sit, hoc sumatur a loco.

Augustinus de Cons. Evang. Vel Matthaeus a prima parte noctis, quod est vespere, ipsam voluit noctem significare; cuius noctis fine venerunt ad monumentum: et hoc ea de causa, quia iam a vespere paraverant, et licebat afferre aromata transacto sabbato.


IV. Catena Aurea sobre Jn. 20:1:

Chrysostomus in Ioannem. Quia iam transierat sabbatum in quo impediebatur a lege, non potuit Maria Magdalene quiescere, sed venit profundo diluculo, consolationem quamdam a loco sepulturae invenire volens; unde dicitur una autem sabbati Maria Magdalene venit mane, cum adhuc tenebrae essent, ad monumentum.

Augustinus in Ioannem. Una autem sabbati est, quem iam diem dominicum propter domini resurrectionem mos Christianus appellat, quem Matthaeus primam sabbati nominavit.

Beda. Dicitur ergo una sabbati, hoc est altera sive prima die post sabbatum.

Theophylactus. Vel aliter. Hebdomadae dies Iudaei sabbatum nominabant, unam autem ex sabbati diebus primam. Futuri autem saeculi exemplar est haec dies, quoniam futuri saeculi una dies est nequaquam nocte interpolata: Deus enim ibi sol est, qui numquam occidit. In hac igitur die dominus resurrexit, incorruptibilitatem corporis assumens, sicut nos in futuro saeculo incorruptione induemur.

Augustinus de Cons. Evang. Quod autem Marcus dicit: valde mane oriente iam sole, non repugnat ei quod hic dicitur: cum adhuc tenebrae essent: die quippe surgente aliquae reliquiae tenebrarum tanto magis extenuantur, quanto magis oritur lux. Nec sic accipiendum est quod ait Marcus: valde mane orto iam sole, tamquam sol ipse iam videretur super terram; sed potius, sicut dicere solemus eis quibus volumus significare temporius aliquid faciendum, orto iam sole dicitur, idest de proximo adveniente in has partes.


V. Sto. Tomás de Aquino, Super Matthaeum Cap. 28, v. 1:

Tempus vespere autem sabbati. Et circa hoc duplex est dubitatio. Prima de hoc quod dicit vespere; secunda de hoc quod dicit lucescit. Circa primum est dubitatio, quia videntur contrariari Matthaeus et Ioannes, quia Ioannes dicit quod adhuc tenebrae erant. Quid ergo dicit hic vespere autem sabbati? Hic est triplex solutio.

Prima Hieronymi, quod venerunt vespere et mane. Et quod hic dicit vespere, ille autem mane, non est dissonantia, sed sedulitas sanctarum mulierum.

Beda solvit sic, quod inceperunt venire in vespere, sed pervenerunt in mane. Sed numquid erat tantum spatium? Dicit quod non; sed tunc dicitur aliquis facere, quando praeparat se ad faciendum. Et hoc habetur in Lc. XXIII, 55 quod videntes monumentum et quemadmodum positum erat corpus eius, revertentes paraverunt aromata. In parasceve emerunt aromata, et in sabbato quieverunt, et in vespere paraverunt se ad eundum.

Tertia solutio est Augustini, qui dicit quod modus consuetus in sacra Scriptura est quod sumitur pars pro toto, unde intelligitur vespere pro tota nocte sabbati; unde vespere autem sabbati, idest quae est post sabbatum, unde vespere quae est initium primae sabbati. Simile habetur Gen. c. I, 5 in commemoratione operum Dei: et factum est vespere et mane dies unus. Unde venerunt vespere, quia in ultima parte noctis. Et haec est quae lucescit in prima sabbati. Vespere non lucescit, quia vespere tenebrescit. Unde venerunt quando lucescit, idest in prima hora diei. Notate quod Iudaei omnes ferias incipiunt a sabbato; unde prima sabbati dicitur dies dominica.

Et si quaeras ab Augustino, quare Marcus utitur tali modo loquendi, dicet quod vespere paraverunt aromata, et mane venerunt; unde redit in idem quod Beda dicit. Sed secundum Hieronymum quomodo intelligendum quod dicit quae lucescit? Quia vespere tenebrescit. Sciendum quod Iudaeis dies incipit esse a vespere. Et ratio est, quia a luna observabant dies; luna autem incipit lucere a sero; ideo illa dies incipit a vespere, sed lucescit in prima sabbati. Similis modus loquendi Lc. XXIII, 54: erat autem parasceves, et sabbatum illucescebat.

Et iste modus loquendi mysterio competit, primo, ad solemnitatem dominicae resurrectionis, quia nox illa fuit lucida; Ps. CXXXVIII, 12: et nox sicut dies illuminabitur. Item competit humanae restaurationi, quae facta est per Christum: in primo enim homine fuit processus a die in noctem, scilicet peccati; et mutatus est status, scilicet a nocte in diem; ad Eph. V, 8: eratis aliquando tenebrae, nunc autem lux in domino. Item signatur, quod quicquid erat tenebrosum in lege et prophetis, totum per resurrectionem Christi lucescit. Tenebrosa aqua in nubibus aeris, Ps. XVII, 12. Hoc autem in resurrectione illuminatur, ut habetur Lc. ult., 27: incipiens a Moyse et omnibus prophetis interpretabatur illis in omnibus Scripturis, quae de ipso erant.


VI. Sto. Tomás de Aquino, Super Ioannem Cap. 20, v. 1:

Enarratis mysteriis passionis Christi, hic Evangelista manifestat eius resurrectionem, et primo manifestat quomodo resurrectio Christi manifestata est mulieribus; secundo quomodo manifestata est discipulis, ibi cum ergo sero esset die illo et cetera. Manifestata est resurrectio Christi mulieribus quodam ordine. Primo quantum ad monumenti apertionem; secundo quantum ad Angeli apparitionem, ibi abierunt ergo iterum etc.; tertio quantum ad Christi visionem, ibi haec cum dixisset, conversa est retrorsum, et vidit Iesum. Circa primum primo ponitur mulieris visio; secundo rei visae denuntiatio, ibi cucurrit ergo etc.; tertio rei denuntiatae inquisitio, ibi exiit ergo Petrus et cetera.

Circa primum quatuor consideranda occurrunt.

Primo scilicet visionis tempus, quia una sabbati, scilicet prima feria. Nam apud Iudaeos dies sabbati solemnior habebatur, et ideo ab eo omnis alius dies denominabatur: unde dicebant prima sabbati, secunda sabbati et cetera. Unde et Matth. XXVIII, v. 1, dicit prima sabbati. Sed Ioannes dicit: una sabbati, propter mysterium, quia in hac die, in qua resurrectio facta est, inchoavit quasi quaedam nova creatura; Ps. CIII, 30: emitte spiritum tuum, et creabuntur, et renovabis faciem terrae; Gal. VI, 15: in Christo Iesu neque circumcisio aliquid valet neque praeputium, sed nova creatura. Moyses autem in principio Gen. de prima die non dicit factus est dies primus, sed unus. Ideo Evangelista ad ipsam renovationem insinuandam utitur verbo Moysi. Item quia in hac die inchoabatur dies aeternitatis, quae est una non habens interpolationem noctis; quia sol qui eam facit, non occidit. Apoc. XXI, 23: civitas illa non eget sole neque luna ut luceant in ea: nam claritas Dei illuminabit illam, et lucerna eius est agnus; Zach. ult., 7: erit dies una, quae nota est domino, non dies neque nox: et in tempore vesperi erit lux.

Secundo ponitur persona videns [. . .].

Tertio ponitur hora, seu qualitas temporis, quia mane, cum adhuc tenebrae essent; Lc. XXIII, 55 s. dicitur, quod mulieres quae cum Iesu venerunt de Galilaea viderunt monumentum, et quemadmodum positum erat corpus Iesu, et revertentes paraverunt aromata et unguenta, et sabbato quidem siluerunt secundum mandatum. Et ideo statim transacto sabbato ante lucem primae sabbati venit ad monumentum: nam nimius ardor amoris eam sollicitabat; Cant. VIII, 6: lampades eius lampades ignis atque flammarum, scilicet caritatis. Sed hic est quaestio litteralis: quia, ut dicitur Mc. ult., 2, valde mane orto iam sole, quid igitur dicit Evangelista cum adhuc tenebrae essent? Responsio. Dicendum quod hoc quod dicit Marcus intelligitur de aurora: unde orto iam sole, non quod supra terram appareret, sed appropinquaret ad nostras regiones.

Quarto [. . . ].


VII. El Comentario Bíblico del Padre Haydock (1859):

Sobre Mt. 28:1: [1] And in the end of the sabbath, when it began to dawn towards the first day of the week. According to the letter, in the evening of the sabbath, which began to dawn on the first of the sabbath; (or of the sabbaths in the common Greek copies.) This latter translation, which is that of the Rheims Testament, is certainly more according to the letter, and more obscure than it need to be. First, by translating, on the first of the sabbath, where sabbath is taken for a week, as in other places, Luke xviii. 12.; Acts xx. 7.; and 1 Corinthians xvi. 2. It may therefore here be literally translated, on the first day of the week. Secondly, By the evening, is here meant the night: for in the Scriptures, both the Latin and Greek word, which we find in this place, not only signifies that time which we commonly call the evening, but is also put for the whole night itself, and for the time from sunset to sunrise next morning. Thus it is taken in the first chapter of Genesis, where, in the computation of natural days of 24 hours, all the hours in which it was dark, are called vespere, in the Septuagint. And all the hours in which it was light, are called mane, Greek: proi. et factum est vespere & mane dies unus, i.e. primus. And from the fourth day, on which were created sun and moon, by vespere was understood all the time from the sun setting on such parts of the earth, to its rising to them again: and mane signified all the day, or the hours that the sun appeared to the like parts of the earth. Therefore, the literal and proper sense of the verse is: in the night, i.e. in the latter part of the night of the sabbath, or after the sabbath, towards the morning of the first day of the week. And that in this place is signified the latter part of the night, and not what is commonly called the evening, appears first by the following words, when it began to dawn, or to be light. Secondly, It appears by the other evangelists. St. Mark (xvi. 1.) says, when the sabbath was past ... very early in the morning. St. Luke says, (xxiv. 1,) very early in the morning. St. John (xx. 1.) says of Mary Magdalene, that she came in the morning, when it was yet dark. From all which it is plain, that Mary Magdalene, and the other pious women, came to the sepulchre at the end of the night after the sabbath-day, or when it began to be light, and about sunrise on the first day of the week, on our Sunday. --- There may indeed be some doubt whether the Latin word vespere be not an adverb, corresponding to the Greek opse, sero. And then it may be translated with Dr. Wells: late in the night after the sabbath, as it began to dawn towards the first day of the week. But this makes no difference at all as to the sense. And the other Mary, &c. St. Mark says, Mary, the mother of James and Salome. St. Luke also names Joanna, who was wife to Chusa, Herod's steward. These women had rested the sabbath, and as soon as it was over, i.e. after sunset, they bought spices, and prepared them in the night, in order to embalm the body next morning. (Witham)

Sobre Mc 16:1. Saturday evening, after the sun was set, for the sabbath began and ended with the setting sun.

Sobre Mc 16:2. St. Marks says very early, the sun being now risen, whereas St. John tells us that it was yet dark. But when St. Mark says the sun was risen, he means that it began, by its approach to the horizon, to enlighten the heavens, at which time there is still darkness remaining, (according to St. John) which decreases as light approaches the earth. (St. Augustine)
Sobre Juan 20: 1. This was on the first day of the week, the morrow of the sabbath. (Bible de Vence)